ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಬಹುಶಃ ಆಧುನಿಕ ಭಾರತೀಯ ರಾಜಕೀಯ ಚಿಂತನೆಯ ಕೊನೆಯ ಕೊಂಡಿಯಾಗಿದ್ದರು. ಅವರ ಚಿಂತನೆಯ ಆರಂಭ ನಿಸ್ಸಂದೇಹವಾಗಿ ಲೋಹಿಯಾ, ಆದರೆ ಅವರನ್ನು ಕೇವಲ ಲೋಹಿಯಾವಾದಿ ಅಥವಾ ಸಮಾಜವಾದಿ ಚಿಂತಕ ಎಂದು ಕರೆಯುವುದು ಸರಿಯಲ್ಲ.
ಚುನಾವಣಾ ಫಲಿತಾಂಶದ ದಿನ ‘ಲಲ್ಲಂಟಾಪ್‌ʼ ದಲ್ಲಿ ಸಂದರ್ಶನ ನಡೆಯುತ್ತಿತ್ತು. ಇದ್ದಕ್ಕಿದ್ದಂತೆ ಸೌರಭ್ ದ್ವಿವೇದಿ ಚುನಾವಣಾ ಚರ್ಚೆಯನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಿ ನನ್ನನ್ನು ಕೇಳಿದರು, “ಸರಿ, ನೀವು ಆಗಾಗ್ಗೆ ನಿಮ್ಮ ಗುರು ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಬಗ್ಗೆ ಮಾತನಾಡುತ್ತೀರಿ. ನಮ್ಮ ವೀಕ್ಷಕರಿಗೆ ಅವರ ಬಗ್ಗೆ ಏನಾದರೂ ಹೇಳಿ” ಅಂದ್ರು. ಈ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ನಾನು ಸಿದ್ಧನಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಆ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಕೈಲಾದಷ್ಟು ಹೇಳಿದ್ದೆ. ಆದರೆ ಅಂದಿನಿಂದ ಈ ಪ್ರಶ್ನೆ ನನ್ನೊಳಗೆ ನಿರಂತರವಾಗಿ ಓಡುತ್ತಿದೆ – ನಾನು ಕಿಶನ್‌ಜಿಯನ್ನು ಹೇಗೆ ಪರಿಚಯಿಸಬೇಕು? ಸ್ಪಷ್ಟ ಉತ್ತರವಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಈ ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್ 27 ರಂದು, ಅವರ ಇಪ್ಪತ್ತನೇ ಪುಣ್ಯತಿಥಿಯಂದು, ಒಂದು ಪ್ರಯತ್ನವನ್ನು ಮಾಡಬೇಕಾಗಿದೆ.
ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ (1930-2004) ಅವರ ಸರಳ, ಸುಲಭ ಪರಿಚಯವೆಂದರೆ ಅವರು ರಾಜಕಾರಣಿ, ಸಮಾಜವಾದಿ ನಾಯಕ, ಮಾಜಿ ಸಂಸದ ಮತ್ತು ಪರ್ಯಾಯ ರಾಜಕಾರಣದ ಶಿಲ್ಪಿ. ತಮ್ಮ ಯೌವನದಲ್ಲಿ ಸಮಾಜವಾದಿ ಚಳವಳಿಗೆ ಸೇರಿದರು. ಕೇವಲ 32ನೇ ವಯಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಒಡಿಶಾದ ಸಂಭಲ್ಪುರ ಪ್ರದೇಶದಿಂದ ಲೋಕಸಭಾ ಸದಸ್ಯರಾಗಿ ಆಯ್ಕೆಯಾದರು. ಸಮಾಜವಾದಿ ಚಳವಳಿಯ ವಿಘಟನೆಯ ನಂತರ ಲೋಹಿಯಾ ವಿಚಾರ ಮಂಚ್ ಅನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದರು. ನಂತರ 1980ರಲ್ಲಿ, ಸಮತಾ ಸಂಘಟನೆಯನ್ನು ಪಕ್ಷೇತರ ರಾಜಕೀಯ ಸಾಧನವಾಗಿ ರಚಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ನಂತರ 1995ರಲ್ಲಿ, ಪರ್ಯಾಯ ರಾಜಕಾರಣದ ವಾಹನವಾಗಿ “ಸಮಾಜವಾದಿ ಜನ ಪರಿಷತ್” ಎಂಬ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಯೌವನದಲ್ಲಿ ಸಂಸದರಾಗಿದ್ದರೂ ಬದುಕಿನುದ್ದಕ್ಕೂ ಆಸ್ತಿ ಸಂಪಾದಿಸಿಲ್ಲ. ಹಣಕಾಸಿನ ಮುಗ್ಗಟ್ಟಿನ ನಡುವೆಯೂ ಮಾಜಿ ಸಂಸದರೊಬ್ಬರ ಪಿಂಚಣಿಯನ್ನೂ 60ರ ಹರೆಯದವರೆಗೂ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳದೆ, ದೆಹಲಿಯ ಇತರ ಸಂಸದರ ನೌಕರರ ವಸತಿಗೃಹದಲ್ಲಿ ವಾಸವಾಗಿದ್ದರು.
ಅವರು ತಮ್ಮ ಪತ್ನಿ ಮತ್ತು ಶಾಲಾ ಶಿಕ್ಷಕಿ ವಾಣಿ ಮಂಜರಿ ದಾಸ್ ಅವರ ಸಂಬಳದಲ್ಲಿ ಬದುಕುತ್ತಿದ್ದರು. ಅವರ ಕುಟುಂಬವನ್ನು ಬೆಳೆಸಲಿಲ್ಲ ಅಥವಾ ಅವರ ಬ್ಯಾಂಕ್ ಬ್ಯಾಲೆನ್ಸ್ ಅನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲಿಲ್ಲ. ಮುಖ್ಯವಾಹಿನಿಯ ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿ ವಿಫಲರಾದ ಅವರನ್ನು ಆದರ್ಶವಾದಿ ಸಂತನಂತೆ ರಾಜಕೀಯ ಜಗತ್ತು ಕಂಡಿತು. ಅವರು ಮತ್ತೆ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಗೆಲ್ಲಲಿಲ್ಲ, ಅಥವಾ ಅವರು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ರಚಿಸಿದ ಪಕ್ಷವು ಚುನಾವಣಾ ಯಶಸ್ಸನ್ನು ಸಾಧಿಸಲಿಲ್ಲ.
ಕಿಶನ್‌ಜಿಯವರ ಯಾವುದೇ ಯಶಸ್ಸನ್ನು ರಾಜಕೀಯ ಜಗತ್ತು ನೆನಪಿಸಿಕೊಂಡರೆ ಅದು ಗುರುವಿನಂತೆ ಇರುತ್ತದೆ. ಬಿಹಾರದಲ್ಲಿ ಜೆಪಿ ಚಳವಳಿಯ ಕಾಲದಿಂದ, ಕಿಶನ್‌ಜಿ ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿ, ನಿತೀಶ್ ಕುಮಾರ್, ಶಿವಾನಂದ್ ತಿವಾರಿ ಮತ್ತು ರಘುಪತಿ ಅವರಂತಹ ಅನೇಕ ಯುವಕರು ರಾಜಕೀಯಕ್ಕೆ ಬಂದರು. ನಂತರ ಮುಖ್ಯವಾಹಿನಿಯ ರಾಜಕೀಯಕ್ಕೆ ಸೇರಿದರು.
ಸಮತಾ ಸಂಘಟನೆಯ ಮೂಲಕ, ರಾಕೇಶ್ ಸಿನ್ಹಾ, ಸುನೀಲ್, ಸ್ವಾತಿ, ಸೋಮನಾಥ್ ತ್ರಿಪಾಠಿ, ಜಸ್ಬೀರ್ ಸಿಂಗ್ ಮತ್ತು ವಿಜಯ್ ಪ್ರತಾಪ್ ಅವರಂತಹ ಆದರ್ಶವಾದಿ ರಾಜಕೀಯ ಕಾರ್ಯಕರ್ತರು ಸಾಮೂಹಿಕ ಚಳವಳಿಗಳನ್ನು ಬಲಪಡಿಸುವ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯಗೊಳಿಸುವ ಅಭಿಯಾನದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಂಡರು.
ಇವರಲ್ಲದೆ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ಅನೇಕ ರಾಜಕೀಯ ಕಾರ್ಯಕರ್ತರು, ಸಮಾಜ ಸೇವಕರು, ಬುದ್ಧಿಜೀವಿಗಳು, ಪತ್ರಕರ್ತರು ಮತ್ತು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸೇವಕರು ಕಿಶನ್ ಜಿ ಅವರ ಸಂಪರ್ಕಕ್ಕೆ ಬಂದ ನಂತರ ಅವರ ಜೀವನದ ದಿಕ್ಕನ್ನೇ ಬದಲಾಯಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆ ಸುದೀರ್ಘ ಪಟ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಈ ಲೇಖಕರೂ ಸೇರಿದ್ದಾರೆ. ಇಂದು ಪ್ರಾಯಶಃ ದೇಶವು ಅವರನ್ನು ರಾಜಕೀಯ ಚಿಂತಕ ಎಂದು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಬಯಸುತ್ತದೆ. ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಪ್ರಾಯಶಃ ಆಧುನಿಕ ಭಾರತೀಯ ರಾಜಕೀಯ ಚಿಂತನೆಯ ಕೊನೆಯ ಕೊಂಡಿಯಾಗಿದ್ದರು. ಅವರ ಚಿಂತನೆಯ ಆರಂಭ ನಿಸ್ಸಂದೇಹವಾಗಿ ಲೋಹಿಯಾ, ಆದರೆ ಅವರನ್ನು ಕೇವಲ ಲೋಹಿಯಾವಾದಿ ಅಥವಾ ಸಮಾಜವಾದಿ ಚಿಂತಕ ಎಂದು ಕರೆಯುವುದು ಸೂಕ್ತವಲ್ಲ. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ, ಇಪ್ಪತ್ತನೇ ಶತಮಾನದ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ರಾಜಕೀಯ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದ ಎರಡು ವಿಭಿನ್ನ ವಾಹಿನಿಗಳಿವೆ – ಸಮಾನತೆಯ ವಾಹಿನಿ ಮತ್ತು ಸ್ಥಳೀಯ ಚಿಂತನೆಯ ವಾಹಿನಿ. ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಅವರು ಈ ಎರಡು ತೊರೆಗಳ ನಡುವಿನ ಸೇತುವೆಯಾಗಿದ್ದು, ಇಪ್ಪತ್ತೊಂದನೇ ಶತಮಾನದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಈ ಚಿಂತನಾ ಪದ್ಧತಿಯನ್ನು ತಂದರು.
ಕಿಶನ್ ಜಿಯವರು ಮೊದಲು ‘ಚೌರಿಂಘೀ ವಾರ್ತಾ’ ಮತ್ತು ನಂತರ ‘ತಮೋಕಲ್ ವಾರ್ತಾ’ ಪತ್ರಿಕೆಯನ್ನು ಸಂಪಾದಿಸಿದರು. ಅವರ ಲೇಖನಗಳನ್ನು ಹಲವಾರು ಪುಸ್ತಕಗಳ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಸಂಗ್ರಹಿಸಲಾಗಿದೆ: ‘ವಿಕಲ್ಪ್ ನಹೀಂ ಹೈ ದುನಿಯಾ’, ‘ಭಾರತ ಶೂದ್ರರಿಗೆ ಸಲ್ಲುತ್ತದೆ, “ಕಿಸಾನ್ ಆಂದೋಲನ: ದಶಾ ಮತ್ತು ದಿಶಾ” ಮತ್ತು ‘ಬದಲಾವಣೆ ಸವಾಲು’. ತಮ್ಮ ಬರಹಗಳು, ಭಾಷಣಗಳು ಮತ್ತು ಸಂವಾದಗಳ ಮೂಲಕ, ಕಿಶನ್‌ಜೀ ಅವರು ಸಮಾನತೆಯ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯದಲ್ಲಿ ಪರಿಸರ ಸಮಸ್ಯೆಗಳನ್ನು ಎತ್ತಿದರು. ಮತ್ತು ಸಮಸ್ಯೆಗಳಿಗೆ ಜಾಗವನ್ನು ನೀಡಿದರು. ಅಸ್ಸಾಂ ಮತ್ತು ಉತ್ತರ ಬಂಗಾಳದಂತಹ ಅಂಚಿನಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಸ್ಥಳೀಯ ಜನರ ಸಮಸ್ಯೆಯನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡರು. ಜಾತಿ ಮತ್ತು ಮೀಸಲಾತಿಯ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ಸಮಾಜವಾದಿ ಚಿಂತನೆಯನ್ನು ತೀಕ್ಷ್ಣಗೊಳಿಸಿದರು. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತೆಯ ಸಕಾರಾತ್ಮಕ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಮತ್ತು ಲೋಹಿಯಾ ಅವರ ಗಾಂಧೀಜಿಯವರ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ಚಿಂತನೆಯನ್ನು ಒತ್ತಿ ಹೇಳಿದರು. ಅಂಬೇಡ್ಕರರ ಪರಂಪರೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಂವಾದವನ್ನು ಏರ್ಪಡಿಸಿದರು.
ಭಗವದ್ಗೀತೆಯ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞನ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯಂತೆ ಬದುಕಿದ ಅಸಾಧಾರಣ ಮನುಷ್ಯ ಎಂದು ಅವರನ್ನು ಅರಿತವರು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ. ದುಃಖದಲ್ಲಿ ಸಂಕಟಪಡುವುದಾಗಲಿ, ಸಂತೋಷದಲ್ಲಿ ಕುಣಿದಾಡುವುದಾಗಲಿ ಅವರ ಸ್ವಭಾವ ಆಗಿರಲಿಲ್ಲ, ಸ್ವಪ್ರಶಂಸೆಯಿಂದ ದೂರ. ಪ್ರತಿ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಗೌರವ, ಪ್ರತಿ ಮಗುವಿನ ಬಗ್ಗೆ ಆಸಕ್ತಿ, ಪ್ರತಿ ಮಹಿಳೆಯನ್ನು ಗೌರವಿಸುವುದು, ಟೀಕೆಗಳನ್ನು ಆಲಿಸುವ ಮತ್ತು ಅದರಿಂದ ಕಲಿಯುವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯ. ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿದ್ದರೂ ಸಹಜ ಸಭ್ಯತೆ ಮತ್ತು ಬಹಳ ವಿನಮ್ರ ಹಿಂಜರಿಕೆ ಇತ್ತು.
ಅವರ ಜೀವನದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಅಂಶವೂ ಸತ್ಯವಂತಿಕೆಯನ್ನು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸುತ್ತದೆ. ಅವರ ಎದುರಲ್ಲಿ ಸತ್ಯವನ್ನು ಹೇಳದೆ ಇರುವುದು ತುಂಬಾ ಕಷ್ಟಕರವಾಗಿತ್ತು. ಅವರ ಜೊತೆಗಿರುವುದು ನಿಜಕ್ಕೂ ಸತ್ಸಂಗ, ಸತ್ಯದ ಸಂಗ. ಮುಂಬರುವ ಪೀಳಿಗೆಗಳನ್ನು ಬಿಡಿ, ಇಪ್ಪತ್ತು ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ಅಂತಹ ವ್ಯಕ್ತಿ ಭಾರತೀಯ ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿ ಇದ್ದ ಎಂದು ಇಂದಿಗೂ ಹೊಸಬರು ನಂಬುವುದಿಲ್ಲ.
ಈ ಎಲ್ಲಾ ಪರಿಚಯಗಳು ಅವಶ್ಯಕ. ಆದರೂ ಅವು ಅಪೂರ್ಣ. ಏಕೆಂದರೆ ಈ ಎಲ್ಲಾ ಪರಿಚಯಗಳು ಕೆಲವು ಚೌಕಟ್ಟುಗಳಿಗೆ ಸೀಮಿತವಾಗಿವೆ – ನಾಯಕ ವರ್ಸಸ್ ಸಂತ, ಕೆಲಸಗಾರ ವರ್ಸಸ್ ಚಿಂತಕ, ಶಕ್ತಿ ವಿರುದ್ಧ ಸಮಾಜ. ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಅವರು ಭಾರತದ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ರಾಜಕಾರಣಿ ಮತ್ತು ಚಿಂತಕರ ನಡುವೆ ಯಾವುದೇ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿಲ್ಲದ ಆ ಯುಗವನ್ನು ನಮಗೆ ನೆನಪಿಸುತ್ತಾರೆ.
ರಾಜಕೀಯವು ಆಲೋಚನೆಗಳಿಂದ ಪ್ರೇರಣೆಯನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿವೆ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯದಿಂದ ಆಲೋಚನೆಗಳು ವೇಗವನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿವೆ. ಕಿಶನ್ ಜಿ ಅವರನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಎಂದರೆ ರಾಜನಿಗೆ ಸತ್ಯದ ಕನ್ನಡಿಯನ್ನು ತೋರಿಸುವ ಅವರ ಕೆಲಸವಾದ ಋಷಿಯ ಪಾತ್ರವನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು. ಕಿಶನ್ ಜಿ ನಮಗೆ ಘನತೆಯ ಮೊಳೆಯನ್ನು ನೆನಪಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇದು ನಮ್ಮ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಕಾಣದಂತೆ ಮರೆಯಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಶತಮಾನಗಳಿಂದ ನಮ್ಮ ನಾಗರಿಕತೆಯ ಬಾಗಿಲಿನ ಚೌಕಟ್ಟನ್ನು ಇಟ್ಟುಕೊಂಡಿರುವ ಮೊಳೆಯಾಗಿದೆ. ಕಿಶನ್ ಪಟ್ನಾಯಕ್ ಅವರನ್ನು ಸ್ಮರಿಸುವುದೆಂದರೆ ಆ ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ಜೀವಂತವಾಗಿರಿಸುವುದು. ರಾಜಕೀಯವು ಸತ್ಯವನ್ನು ವಾಸ್ತವಕ್ಕೆ ಪರಿವರ್ತಿಸುವ ಕರ್ಮಯೋಗವಾಗಿದೆ.
ಯೋಗೇಂದ್ರ ಯಾದವ್
ಸ್ವರಾಜ್‌ ಇಂಡಿಯಾದ ಸಂಸ್ಥಾಪಕರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರು, ರಾಜಕೀಯ ವಿಶ್ಲೇಷಕ
