ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಕಾರ್ಯವೈಖರಿಯನ್ನು ತಿಳಿದಿದ್ದವರಿಗೆ ಈ ಘಟನೆ ಹೊಸದೇನೂ ಆಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಹೊಸ ವಿಷಯವೆಂದರೆ ದೈವಿಕ ಕೋಪದಿಂದಾಗಿ ವಿಷಯವು ಇದ್ದಕ್ಕಿದ್ದಂತೆ ಎಷ್ಟು ಬಹಿರಂಗವಾಯಿತು ಎಂದರೆ ಅದನ್ನು ಮರೆಮಾಡಲು ಅಥವಾ ನಿಗ್ರಹಿಸಲು ಅಸಾಧ್ಯವಾಯಿತು. ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ, ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಕಾರಿಡಾರ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಮೇಲಿನಿಂದ ಕೆಳಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿದಿನ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರದ ಕಥೆಗಳು ಕೇಳಿಬರುತ್ತವೆ. ಈ ಕಥೆಗಳು ದುರುದ್ದೇಶದಿಂದ ಪ್ರೇರಿತವಾಗಿರಬಹುದು, ಆದರೆ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಮಾಹಿತಿಯ ಕೊರತೆಯು ಈ ವದಂತಿಗಳಿಗೆ ಪುಷ್ಟಿ ನೀಡುತ್ತದೆ.
ದೆಹಲಿ ಹೈಕೋರ್ಟ್ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶ ಯಶವಂತ್ ವರ್ಮಾ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ನಿಜವಾದ ಅಪಾಯವೆಂದರೆ, ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಕ್ರಮ ಕೈಗೊಳ್ಳದಿರುವುದು ಅಲ್ಲ. ಇಷ್ಟು ದೊಡ್ಡ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುವಿಕೆಯ ನಂತರ ಮತ್ತು ಇಲ್ಲಿಯವರೆಗೆ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನ ವರ್ತನೆ ನೋಡಿದರೆ, ಈ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಸರಿಯಾದ ತನಿಖೆ ನಡೆಯಲಿದೆ ಎಂದು ತೋರುತ್ತದೆ. ಮತ್ತು ತನಿಖೆಯಲ್ಲಿ ಏನಾದರೂ ಹೊರಬಂದರೆ, ವರ್ಗಾವಣೆಯಂತಹ ಬ್ಯಾಂಡೇಜ್ ಅನ್ನು ಅನ್ವಯಿಸುವ ಬದಲು, ಕೆಲವು ಗಂಭೀರ ಕ್ರಮವನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಿಜವಾದ ಅಪಾಯವೆಂದರೆ, ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರಕ್ಕೆ ಒಬ್ಬನೇ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರನ್ನು ದೂಷಿಸುವ ಮೂಲಕ, ಈ ಆಳವಾದ ಸಾಂಸ್ಥಿಕ ಅಸ್ವಸ್ಥತೆಯನ್ನು ನಿರ್ಲಕ್ಷಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇನ್ನೂ ದೊಡ್ಡ ಅಪಾಯವೆಂದರೆ, ಒಬ್ಬ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ, ಎಲ್ಲಾ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳು ದೂಷಿಸಲ್ಪಡುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗದ ಉಳಿದ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವೂ ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆ. ಚಿಕಿತ್ಸೆಯ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ರೋಗಿಯನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲಾಗುತ್ತದೆ.
ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಕಾರ್ಯವೈಖರಿಯನ್ನು ತಿಳಿದಿದ್ದವರಿಗೆ ಈ ಘಟನೆ ಹೊಸದೇನೂ ಆಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಹೊಸ ವಿಷಯವೆಂದರೆ ದೈವಿಕ ಕೋಪದಿಂದಾಗಿ ವಿಷಯವು ಇದ್ದಕ್ಕಿದ್ದಂತೆ ಎಷ್ಟು ಬಹಿರಂಗವಾಯಿತು ಎಂದರೆ ಅದನ್ನು ಮರೆಮಾಡಲು ಅಥವಾ ನಿಗ್ರಹಿಸಲು ಅಸಾಧ್ಯವಾಯಿತು. ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೆ, ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳ ಕಾರಿಡಾರ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಮೇಲಿನಿಂದ ಕೆಳಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿದಿನ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರದ ಕಥೆಗಳು ಕೇಳಿಬರುತ್ತವೆ. ಈ ಕಥೆಗಳು ದುರುದ್ದೇಶದಿಂದ ಪ್ರೇರಿತವಾಗಿರಬಹುದು, ಆದರೆ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಮಾಹಿತಿಯ ಕೊರತೆಯು ಈ ವದಂತಿಗಳಿಗೆ ಪುಷ್ಟಿ ನೀಡುತ್ತದೆ. 2022ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಶಾಂತ್ ಭೂಷಣ್ ಅವರು ತಮ್ಮ ವಿರುದ್ಧದ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ನಿಂದನೆ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ಅಫಿಡವಿಟ್ ಸಲ್ಲಿಸಿ, ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನ ಎಂಟು ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರದ ಪುರಾವೆಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸಿದಾಗ, ಆ ಆರೋಪಗಳನ್ನು ತನಿಖೆ ಮಾಡುವ ಬದಲು, ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಪ್ರಕರಣವನ್ನು ಹತ್ತಿಕ್ಕಿತು. ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್, ನ್ಯಾಯಾಂಗಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ವಿಷಯಗಳು ಉದ್ಭವಿಸಿದಾಗಲೆಲ್ಲಾ, ಇಂತಹದ್ದೇನಾದರೂ ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ.
ಈ ಬಾರಿ ಅದೇ ಕಥೆ ಪುನರಾವರ್ತನೆಯಾಗದಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳಲು, ಕಳೆದ ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳಿಂದ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆ ಅಭಿಯಾನವು ಎತ್ತುತ್ತಿರುವ ಕನಿಷ್ಠ ನಾಲ್ಕು ಪ್ರಮುಖ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ನಾವು ನೋಡಬೇಕಾಗಿದೆ. ಮೊದಲ ವಿಷಯವು ಈ ಇತ್ತೀಚಿನ ಪ್ರಕರಣಕ್ಕೆ ನೇರವಾಗಿ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ – ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ವಿರುದ್ಧದ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರ ಆರೋಪಗಳನ್ನು ನ್ಯಾಯಾಂಗದಲ್ಲಿ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ನಂಬಿಕೆಯನ್ನು ಉಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ತನಿಖೆ ಮಾಡಬೇಕು ಮತ್ತು ವಿಚಾರಣೆ ನಡೆಸಬೇಕು. ಈ ಇತ್ತೀಚಿನ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ, ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಪಾರದರ್ಶಕತೆಗೆ ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆಯನ್ನು ನೀಡಿದೆ. ಈ ಸುದ್ದಿ ಬಹಿರಂಗವಾದ ನಂತರ, ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಈ ಪ್ರಕರಣಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಎಲ್ಲಾ ದಾಖಲೆಗಳನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಿದರು, ಕೆಲವು ಹೆಸರುಗಳು ಮತ್ತು ಮಾಹಿತಿಯನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ, ಇವುಗಳನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಿದ್ದರೆ, ಪ್ರಕರಣದ ತನಿಖೆಯಲ್ಲಿ ತೊಂದರೆಗಳು ಉಂಟಾಗಬಹುದಿತ್ತು. ತನಿಖೆಯ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮೂರು ಹೈಕೋರ್ಟ್‌ಗಳ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಗಳಿಗೆ ವಹಿಸಲಾಗಿದೆ. ತನಿಖೆ ಪೂರ್ಣಗೊಳ್ಳುವವರೆಗೆ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶ ವರ್ಮಾ ಅವರನ್ನು ಯಾವುದೇ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಕೆಲಸ ಮಾಡದಂತೆ ನಿರ್ಬಂಧಿಸಲಾಗಿದೆ. ತನಿಖಾ ವರದಿಯನ್ನು ಸಹ ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುವ ನಿರೀಕ್ಷೆಯಿದೆ. ಯಾವುದೇ ನಿರ್ಧಾರ ತೆಗೆದುಕೊಂಡರೂ, ಯಾರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಯೂ ಸಂದೇಹಕ್ಕೆ ಅವಕಾಶವಿರುವುದಿಲ್ಲ.
ಪ್ರಶ್ನೆ ಏನೆಂದರೆ, ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಗಂಭೀರ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲೂ ಇದನ್ನು ಏಕೆ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ? ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್, ಕಳೆದ ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಇದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ ಸಂಭವಿಸಿದೆ. ತಮ್ಮ ವಿರುದ್ಧದ ಲೈಂಗಿಕ ಕಿರುಕುಳ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ನ್ಯಾಯ ಒದಗಿಸಲು ಮಾಜಿ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿ ರಂಜನ್ ಗೊಗೊಯ್ ಸ್ವತಃ ಕುಳಿತರು. ನಂತರ, ತನಿಖಾ ಸಮಿತಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿದಾಗಲೂ, ಅದರ ವರದಿಯನ್ನು ದೂರುದಾರರಿಗೆ ನೀಡಲಾಗಿಲ್ಲ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ತನಿಖೆ ನಡೆಸಲಾಗಿದೆಯೋ ಇಲ್ಲವೋ ಎಂಬುದು ತಿಳಿದಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ನಡೆಸಲಾಗಿದ್ದರೆ ಫಲಿತಾಂಶ ಏನಾಯಿತು ಎಂಬುದು ತಿಳಿದಿಲ್ಲ. ಇದು ಪ್ರಕರಣಗಳನ್ನು ಮುಚ್ಚಿಹಾಕಲಾಗಿದೆ ಎಂಬ ಅನುಮಾನವನ್ನು ಇನ್ನಷ್ಟು ಬಲಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ, ಯಾವುದೇ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ಹೈಕೋರ್ಟ್ ಅಥವಾ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನ ಯಾವುದೇ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ವಿರುದ್ಧ ತಮ್ಮ ಹೆಸರು ಮತ್ತು ಸಾಕ್ಷ್ಯವನ್ನು ನೀಡುವ ಮೂಲಕ ಯಾವುದೇ ಗಂಭೀರ ಆರೋಪ ಮಾಡಿದರೆ, ಅದರ ಬಗ್ಗೆ ಆಂತರಿಕ ಸಮಿತಿಯನ್ನು ರಚಿಸುವುದು, ಆರೋಪಗಳ ತನಿಖೆ ಮಾಡುವುದು, ಅದರ ಬಗ್ಗೆ ಲಿಖಿತ ನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ನೀಡುವುದು ಮತ್ತು ಅದರ ನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ಸಾರ್ವಜನಿಕಗೊಳಿಸುವುದು (ಸಾಕಷ್ಟು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ) ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯಾಗಿದೆ ಎಂಬ ನಿಯಮವನ್ನು ರೂಪಿಸಬೇಕು.
ಎರಡನೆಯ ವಿಷಯವೆಂದರೆ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ನೇಮಕಾತಿಯಲ್ಲಿ ಪಾರದರ್ಶಕತೆ. ನಮ್ಮ ದೇಶದಲ್ಲಿ, ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರನ್ನು ನೇಮಿಸುವ ಹಕ್ಕು ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನ ಹಿರಿಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಕೊಲಿಜಿಯಂನ ಕೈಯಲ್ಲಿದೆ. ಅಂತಹ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ, ಈ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ನಿರ್ಧಾರದ ಬಗ್ಗೆ ಬೆರಳು ಎತ್ತುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇಲ್ಲ ಎಂದು ಖಚಿತಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ದುರದೃಷ್ಟವಶಾತ್ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಿದ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಬಗ್ಗೆ ಹಲವು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳು ಎದ್ದಿವೆ. ಆರೋಪಗಳು ಸ್ವಜನಪಕ್ಷಪಾತ ಮತ್ತು ಜಾತೀಯತೆಯಿಂದ ಹಿಡಿದು ಲಿಂಗ ಪಕ್ಷಪಾತ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯ ಒತ್ತಡದವರೆಗೆ ಇವೆ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಆರೋಪಗಳು ಆಧಾರರಹಿತವಾಗಿರಬಹುದು, ಆದರೆ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಚರ್ಚೆಯಲ್ಲಿ ಅವುಗಳನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಲು ಯಾವುದೇ ಆಧಾರವಿಲ್ಲ. ಆದ್ದರಿಂದ, ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆ ಅಭಿಯಾನವು ನೇಮಕಾತಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಎಲ್ಲಾ ದಾಖಲೆಗಳನ್ನು ಸಾಧ್ಯವಾದಷ್ಟು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸಬೇಕೆಂದು ಒತ್ತಾಯಿಸಿದೆ – ಯಾವ ಹೆಸರುಗಳನ್ನು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ, ಯಾವ ಆಕ್ಷೇಪಣೆಗಳನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಕೊಲಿಜಿಯಂನ ನಿರ್ಧಾರದ ಆಧಾರವೇನು? ಕಳೆದ ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳಿಂದ, ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರವು ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಕೆಲವು ನೇಮಕಾತಿ ಶಿಫಾರಸುಗಳನ್ನು ತನ್ನದೇ ಆದ ಇಚ್ಛೆಯಂತೆ ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತಿದೆ, ಕೆಲವನ್ನು ಮುಂದೂಡುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ಇನ್ನು ಕೆಲವನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸುತ್ತಿದೆ. ಅದರ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ಕಾಯ್ದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಸಹ ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ.
ಮೂರನೆಯ ವಿಷಯವೆಂದರೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ರೋಸ್ಟರ್‌ನಲ್ಲಿ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ನಿಗದಿಪಡಿಸುವುದು. ನ್ಯಾಯಾಂಗದ ಕೆಲಸದ ಬಗ್ಗೆ ತಿಳಿದಿರುವ ಯಾರಿಗಾದರೂ ತಿಳಿದಿರುವಂತೆ, ಪ್ರಕರಣದ ತೀರ್ಪು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಯಾವ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಪೀಠವು ಪ್ರಕರಣವನ್ನು ಯಾವಾಗ ವಿಚಾರಣೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ ಎಂಬುದರ ಮೇಲೆ ಅವಲಂಬಿತವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಮತ್ತು ಈ ನಿರ್ಧಾರವು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಕೈಯಲ್ಲಿದೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಅವರು ‘ರೋಸ್ಟರ್ ಮಾಸ್ಟರ್’ ಆಗಿದ್ದಾರೆ. ಇದರರ್ಥ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರೇ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಕರಣದ ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸುವ ಶಿಲ್ಪಿ – ಪ್ರಕರಣ ಎಷ್ಟು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಬಾಕಿ ಇರುತ್ತದೆ, ಯಾವಾಗ ವಿಚಾರಣೆಗೆ ಬರುತ್ತದೆ, ಯಾವ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಅಥವಾ ಪೀಠದ ಮುಂದೆ, ಎಲ್ಲವೂ. ಈ ಅಧಿಕಾರದ ದುರುಪಯೋಗದ ದೂರುಗಳು ಬಹಳ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿದೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಸರ್ಕಾರ, ದೊಡ್ಡ ರಾಜಕಾರಣಿಗಳು ಅಥವಾ ದೊಡ್ಡ ವ್ಯವಹಾರಗಳ ಹಿತಾಸಕ್ತಿಗಳು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ. ದೆಹಲಿ ಗಲಭೆ ಪ್ರಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ಜಾಮೀನು ಅರ್ಜಿಗಳು ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಇತ್ಯರ್ಥವಾಗಿಲ್ಲ. ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಸುಧಾರಣೆ ಅಭಿಯಾನವು ಈ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಕೇವಲ ಮುಖ್ಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಬದಲು ಹಿರಿಯ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಕೊಲಿಜಿಯಂಗೆ ನೀಡಬೇಕೆಂದು ಒತ್ತಾಯಿಸಿದೆ. ಯಾವ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಯಾವ ವಿಷಯಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ರಕರಣಗಳನ್ನು ಮುಂಚಿತವಾಗಿ ವಿಚಾರಣೆ ನಡೆಸಬೇಕು, ನಂತರ ಲಾಟರಿ ಮೂಲಕ ಪೀಠವನ್ನು ಹಂಚಿಕೆ ಮಾಡಬೇಕು, ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪ್ರಕರಣವನ್ನು ಸಮಯಕ್ಕೆ ಸರಿಯಾಗಿ ವಿಚಾರಣೆ ಮಾಡಬೇಕು ಮತ್ತು ಆರಂಭಿಕ ವಿಚಾರಣೆಗಾಗಿ ಅರ್ಜಿಯನ್ನು ಮುಕ್ತ ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ತೀರ್ಮಾನಿಸಬೇಕು.
ಯೋಗೇಂದ್ರ ಯಾದವ್
ಸ್ವರಾಜ್‌ ಇಂಡಿಯಾದ ಸಂಸ್ಥಾಪಕರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬರು, ರಾಜಕೀಯ ವಿಶ್ಲೇಷಕ
